Δεν πάνε δυο αιώνες που ο προγονός μου κατέφτασε πρόσφυγας στην Κρήτη. Κυνηγημένος απ’ τις οθωμανικές αρχές για κάποιον λόγο, έψαξε καταφύγιο μες στο Μεγάλο Κάστρο. Τον πήρανε κι εκεί χαμπάρι, μολαταύτα, και πήρε τα βουνά, για να του δώσουνε άσυλο και στέγη σ’ ένα χωριό στους πρόποδες του Ψηλορείτη. Μέσα σ’ ένα φαράγγι κονάκεψε, να μην τον βρίσκει ανθρώπου μάτι.Ρίζωσε πάνω στα χαράκια, τον αποδέχτηκε η τοπική κοινωνία, κι από τους έξι γιους του οι τέσσερις ανατινάχτηκαν στ’ Αρκάδι μαζί με τους καινούργιους συμπατριώτες τους, θυσία για τη λευτεριά της νέας και μοναδικής πατρίδας. Κανείς πια δε θυμάται από πού ήρθε και από πού κρατούσε η σκούφια του, αμφίβολο και αν το διηγήθηκε ποτέ κι ο ίδιος• μάλλον πως κι οι σωτήρες του δε θέλησαν να μάθουνε. Πρόσφυγας ήτανε ο άνθρωπος, κυνηγημένος, αυτό και μόνο τους αρκούσε.
Και ποιος δεν κουβαλάει μια ιστορία προσφυγιάς σ’ αυτόν εδώ τον τόπο; Πρόσφατη ή παλιότερη, άγνωστη ή γνωστή στον ίδιο και στους οικείους του, δεν έχει σημασία.
Μονάχα στους δυο τελευταίους αιώνες να σταθούμε, είναι γεμάτοι από μετακινήσεις πληθυσμών• πόλεμοι κι επαναστάσεις, διωγμοί κι ανταλλαγές, μεταναστεύσεις και μετοικήσεις, άλλαζε συνεχώς η ανθρωπογεωγραφία σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του ελληνισμού. Η προσφυγιά κι η μετανάστευση μάς έχει εμποτίσει, έχει περάσει απ’ τη συλλογική κι ατομική μας μνήμη στο θυμικό και στον ψυχισμό μας, έχει γενεί κομμάτι του εαυτού και της ταυτότητάς μας.
Διόλου παράξενο δεν είναι που έχουμε σταθεί στους πρόσφυγες χωρίς να ενεργοποιούνται μαζικά φοβικά αντανακλαστικά, όπως συμβαίνει γενικευμένα αλλού. Μόνο στο άκουσμα της λέξης, πόσο μάλλον στη θωριά όλου αυτού του πλήθους των ανθρώπων, ο πρόσφυγας που ζει μέσα μας ενστικτωδώς ενεργοποιείται. Άλλοι προστρέχουν επιτόπου για να παράσχουνε βοήθεια, άλλοι οργανώνουνε δίκτυα αλληλεγγύης κι υποστήριξης, άλλοι προσφέρουνε απ’ το υστέρημά τους έστω ένα πακέτο μακαρόνια• η ανταπόκριση, παρόλα αυτά, δεν είναι διόλου αμελητέα και καλύπτει σ’ ένα βαθμό το κραυγαλέο έλλειμμα κρατικής κι ευρωπαϊκής αρωγής.
Βεβαίως υπάρχουνε κι αντίθετα φαινόμενα, ξενοφοβίας και ρατσισμού, αισχροκέρδειας και βιαιοπραγιών. Χωρίς διάθεση να βαυκαλιστούμε, δεδομένης της σφοδρότητας του προσφυγικού κύματος, της οικονομικής κι αξιακής κρίσης που μας μαστίζει αλλά και της συνεχούς καλλιέργειας συντηρητικών αντανακλαστικών και μισαλλοδοξίας απ’ τα κυρίαρχα μέσα, τ’ ακραία αρνητικά φαινόμενα καταλαμβάνουν έκταση μικρότερη κι από αυτή που ενδεχομένως θα προέβλεπε η πολυθρύλητη καμπύλη της κανονικής κατανομής, λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω παραμέτρους.
Την ίδια ώρα που δικοί μας άνθρωποι παίρνουνε το δρόμο προς τη Δύση για μια καλύτερη ζωή, άλλοι ταχθήκανε στο να ανακουφίσουνε το ανθρώπινο ποτάμι που καταφτάνει απ’ την Ανατολή. Φυγάδες ή υποδοχείς, τη μάθαμε καλά την προσφυγιά από αιώνες. Μα πάνω απ’ όλα μάθαμε να την αντιμετωπίζουμε με ανθρωπιά και με αξιοπρέπεια.
